Փավստոս Բուզանդ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Փավստոս Բուզանդ կամ Փավստոս Բյուզանդ, գրաբար՝ Փաւստոս կամ Փօստոս Բիւզանդացի (ծննդյան և մահվան թվականները անհայտ են), հայ պատմագիր (4-րդ կամ 5-րդ դար)։ Որոշ ուսումնասիրողներ Փավստոս Բուզանդին նույնացնելով Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի խորհրդական հույն եպիսկոպոս Փավստոսին, կարծում են, որ նա իր «Պատմություն Հայոց» երկը գրել է 4-րդ դարի վերջին, հունարեն, իսկ 5-րդ դարում այն թարգմանվել է հայերեն։ Այլ հայագետներ Փավստոս Բուզանդին համարում են հայ, իսկ նրա երկը՝ գրված հայերեն, 5-րդ դարի երկրորդ կեսին, որի հեղինակն իբր իր գիրքը վերագրել է նկարագրված դեպքերի ժամանակակից հույն հոգևորական Փավստոսին։
Ղազար Փարպեցին Փավստոս Բուզանդին դիտելով որպես հայոց պատմության երկրորդ գրքի (317-387 թվականներին ժամանակաշրջանի պատմության) հեղինակի, նրա երկում հանդիպող թերությունները վերագրում է հետագա «թերուս» մարդկանց (Ըստ Փարպեցու՝ Հայոց պատմության առաջին գրքի (290-330 թվականներին ժամանակաշրջանի պատմության) հեղինակն է Ագաթանգեղոսը)։
Մինչև 19-րդ դարի վերջին քառորդը Փավստոս Բուզանդի «Պատմություն Հայոցը» համարվել է նվազ վստահելի աղբյուր։ Վիճակը փոխվել է, երբ ֆրանսիացի հայագետ Անտուան-Ժան Սեն–Մարտենը Փավստոս Բուզանդի երկը գնահատել է որպես կարևոր աղբյուր և լրջորեն ձեռնամուխ եղել դրա ուսումնասիրմանը։ Պատմիչի Բուզանդ մականունը հիմնականում մեկնաբանվել է «բյուզանդացի» կամ Բյուզանդիայում կրթություն ստացած մարդու իմաստով։

Բուզանդի անձի հարցը

Մատենագրական ոչ մի տեղեկություն նրա անձնավորության մասին չի պահպանված, բացի երեք անորոշ և մութ ակնարկներից։ Բուզանդի երկում եղած «զմերոյ տոհմի ազգի իշխանն Սահառունեաց» արտահայտությունից կարելի է եզրակացնել, որ ինքը Սահառունյաց տոհմից է։ Գրքի առաջին մասը (երրորդ դպրություն) ավարտվում է մի հիշատակագրությամբ. «Կատարեցաւ երրորդ դարք քսան և մի պատմութեանց դպրութիւնք ժամանակագիր կանոնք Փաւստեայ Բիւզանդեայ մեծի պատմագրի, որ էր ժամանակագիր Յունաց»։ Այնուհետև՝ վերջին մասի (վեցերորդ դպրության) ցանկն ավարտվում է այսպիսի տողերով. «Ստորոտ ամենայն պատմութեանց յաղագս իմ տեղեկութեան, որք մի անգամ զմատեանս ընթեռնոյք, տունք տասն՝ համարական թուօք»։ Սակայն բանասերներն իրավամբ ընդունում են, որ առաջին արտահայտությունը աղճատված է. «զմերոյ տոհմի ազգի» բառերի փոխարեն պետք է լինի ինչ-որ նմանահունչ անուն։ Երկրորդը հետագա որևէ գրչի հիշատակագրություն է։ Իսկ երրորդի մեջ եղած խոստումը, ըստ որի հեղինակը տասը տան կամ գլուխների մեջ պետք է իր կենսագրությունը շարադրեր, մնացել է անկատար, կամ չի հասել մեզ։ Այն չի եղել նաև Փավստոսի «Պատմության»՝ Ղազար Փարպեցուն ծանոթ օրինակում։
Մատենագրության մեջ կամ ժողովրդական ավանդություններում ուրիշ ոչ մի խոսք կամ զրույց չի պահպանվել Բուզանդի մասին, և հենց 5-րդ դարից նրա շուրջն ստեղծվել է առեղծված և խորհրդավորություն։
Այդ լռությունը առաջինը փորձել է բացատրել Ղազար Փարպեցին։ Ոմանք նրա երկի մեջ որոշ տեղերում տեսնելով անհարմար և անպատշաճ բաներ, գրում է Փարպեցին, հարմար գտան լռել, որովհետև նա Բյուզանդիայում էր ուսել կամ բյուզանդացի ուսյալ էր, «ոմանք նրա շարադրածի մեջ տեղ-տեղ անհարմար բաներ նկատեցին և Ագաթանգեղոս կոչված առաջին գրքի նման ճշմարիտ չհամարեցին, բայց վախենալով հարկադրվեցին այդպիսի անպատշաճ շարադրանքը չվերագրել Բյուզանդիայում ուսած մարդու»։ Ղազար Փարպեցին չի ուզում հավատալ, որ Բյուզանդիայում կրթված անձնավորությունը կարող էր այդքան «անպատշաճ» բաներ գրել. «Ուստի այն գործն իմ տկարամտությանն անհավատալի երևալով,- եզրակացնում է Փարպեցին,- ասում եմ, միգուցե մի ուրիշ հանդուգն և տգետ մարդ լրբաբար գրեց խելքին փչածը, և կամ մեկը հարմարը չկարողանալով գրել, այլակերպելով վնասեց, և Փավստոսի անունով՝ իր սխալները կամեցավ ծածկել»։
Պատմության հեղինակն ամենայն հավանականությամբ պատսպարվել է Փավստոս Բուզանդ անվան տակ, բայց ոչ թե սխալները ծածկելու («սխալանս համարեցաւ ծածկել»), այլ իր պատմությունն ավելի ազդեցիկ և հավաստի դարձնելու համար։

Բուզանդի «Հայոց պատմություն» երկը

Փավստոս Բուզանդի «Պատմություն Հայոց» երկը^[1] ժամանագրական առումով Ագաթանգեղոսի պատմության շարունակությունն է։ Աշխատությունը գրվել է հինգերորդ դարի երկրորդ կեսին, հավանաբար 60- ական թվականներին։ Բայց գրքից երևում է, որ գրողը սնվել ու դաստիարակվել է հայ հերոսական անցյալի հիշատակներով և ազատասիրական գաղափարներով։ Փավստոս Բուզանդը ջերմ հայրենասեր է, հայ ոգու և ձգտումների արտահայտիչ։
Պատմությունը գրելիս Բուզանդը չի ղեկավարվում պատմագրության խիստ չափանիշներով, չի ձգտում սահմանել ճիշտ ժամանակագրություն։ Պատմիչը դեպքերը շարադրում է իր լսած բանավոր պատմությունների հիման վրա։
Փավստոս Բուզանդի երկը ընդգրկում է պատմական կարճատև ժամանակաշրջան՝ Խոսրով Գ Կոտակից մինչև Հայաստանի առաջին բաժանումը (387) Արևելահռոմեական Կայսրության (Բյուզանդիայի) և Պարսկաստանի միջև։ Այն բաղկացած է առաջաբանից և չորս դպրություններից, որոնք բաժանվում են առանձին վերնագրված գլուխների։
Փավստոս Բուզանդը իր երկը շարադրելիս, օգտվել է Աստվածաշնչից, վարքաբանական–վկայաբանական գրքերից, հայկական նախորդ պատմագիտական գրականությունից, ավանդազրույցներից։ Պատմագիտական և բանասիրական մեծ արժեք է ներկայացնում երկում զետեղված «Պարսից պատերազմը» ժողովրդական ավանդավեպը, որի առանցքը Սասանյան Պարսկաստանի դեմ հայ ժողովրդի մղած հերոսական պայքարի պատմությունն է։ Այն ներթափանցած է քրիստոնեական գաղափարախոսությամբ՝ երկի մեկ երրորդը կազմում են զանազան տեսիլներ, սրբերի վարքագրություններ, հրաշքներ, քարոզներ, խրատներ, վարդապետություններ, աղոթքներ։
«Հայոց պատմությունը» պարունակում է արժեքավոր տեղեկություններ Հայաստանի 4-րդ դարի քաղաքական պատմության, ներքին կյանքի, հասարակական–քաղաքական կառուցվածքի, դասակարգային ու ներդասային պայքարի, նրանց փոխհարաբերությունների, եկեղեցակրոնական հարցերի, ժողովրդի կենցաղի, հավատալիքների պարսկա–բյուզանդական հակամարտության մեջ Հայաստանի դերի մասին։ Գրքում հեղինակը լայն տեղ է հատկացնում Հայաստանի և հարևան հզոր տերությունների փոխհարաբերությունների, Պարսկաստանի դեմ հայ Արշակունի թագավորների և Մամիկոնյաների սպարապետների մղած պատերազմների պատկերացմանը՝ ցույց տալով միասնական ուժեղ պետականության ստեղծման և արտաքին թշնամիներ դիմադարձ կանգնելու նրանց գործադրած ճիգերը։ Առանձնապես հանգամանորեն են ներկայացնում Արշակ Երկրորդի և Պապ թագավորի գահակալության տարիներին տեղի ունեցած դեպքերը։
Չնայած պատմական դեպքերի և դեմքերի որոշակի վիպականացմանը, ստույգ ժամանակագրության բացակայությանը, առկա անճշտություններին, կրոնական և քաղաքական գործիչների գեղարվեստական կերպավորմանը, Հայոց թագավորների՝ հատկապես Տիրանի (338-350 թվականներ), նրա որդու՝ Արշակ Բ-ի (350-368 թվականներ) և թոռան՝ Պապի (369-374 թվականներ), ինչպես նաև Պապի սյունեցի մոր՝ Փառանձեմ թագուհու (Անդովկ Սյունի մեծ իշխանի դստեր) բացասական գույներով ներկայացմանը, ճոխ և պատկերավոր լեզվով շարադրված «Պատմություն Հայոցը» հայկական մատենագրության արժեքավոր երկերից է։

Բուզանդի երկի ընդգրկման ժամանակաշրջանը

Բուզանդի «Պատմությունն» ընդգրկում է շուրջ կես դար՝ Խոսրով Կոտակի թագավորությունից (330-338) մինչև Հայաստանի բաժանումը՝ 387 թվականը։ Դա մի բարդ շրջան էր հայոց պատմության մեջ, քաղաքական ծանր ու սուր պայքարով հագեցած և դրամատիկ իրադարձություններով հարուստ։ Խոսրով Կոտակի հոր՝ Տրդատ Մեծի կողմից քրիստոնեությունը ճանաչվեց իբրև պետական կրոն։ Քրիստոնեության մուտքը Հայաստան և դրա հետ կապված իրական դեպքերն ու ֆանտաստիկ զրույցները ամփոփվեցին Ագաթանգեղոսի Պատմության մեջ, իսկ դրանից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին մեզ տեղեկացնում է Բուզանդի երկը։
Երբ Պարսկաստանում Արշակունյաց հարստությունը տեղը զիջեց Սասանյաններին, հայոց Արշակունիները մենակ մնացին իրենց դինաստիական թշնամիների դեմ, որոնք չէին հանդուրժում ինչ կապվում էր Արշակունիների հետ, իսկ երբ քրիստոնեությունը մուտք գործեց Հայաստան, և ապա դարձավ պետական կրոն, դրությունը շատ ավելի բարդացավ։ Երիտասարդ քրիստոնյա երկիրը սկսեց ապրել զրադաշտական մեծ աշխարհի հետ վտանգավոր հարևանությամբ։ Բայց ոչ միայն այդ։ Եկեղեցին ներխուժեց երկրի քաղաքական կյանք, և դրանով էլ պայմանավորվեցին հետագա շատ իրադարձություններ։ Սկսվեց անզիջում պայքար պետության և եկեղեցու միջև, որ ուղեկցվում էր նախարարական իշխանությունների և պետության միջև եղած հակամարտությամբ։ Միատարր ու միակամ չէր և ինքը՝ եկեղեցին, որտեղ բախվում էին հունական և ասորական եկեղեցիների կողմից հովանավորվող ուժեր և Աղբիանոսի կրոնական բարձրագույն իշխանության հավակնորդ տունը, որ բնիկ էր և ուներ հին քրմական ծագում։ Այդ պայքարը և արտաքին քաղաքական ծանր հանգամանքները թուլացրին երկրի դիմադրողականությունը, և վերջապես բյուգանդական և պարսից իշխանությունները 387 թվականին համաձայնության եկան հայոց երկիրը բաժանելու, որը անբուժելի հարված էր հայոց պետականությանը։