Հայեր

Հայեր
Հայերի բաշխումը Հայկական բարձրավանդակում՝      Հայկական բնակավայրերը այսօր Հայկական բնկավայրերը 20-րդ դարի սկզբին՝      50%-ից ավելի     25-50%     25%-ից պակաս
Ընդհանուր քանակ
13.000.000
Բնակեցում
Հայաստան 2.96 մլն. [1]  Ռուսաստան 1.2 մլն / 2.5 մլն [2][3]  ԱՄՆ 1.500.000  Ֆրանսիա 700.000-800.000 [4][5]  Իրան 150.000 [6][7]  Վրաստան ( Աբխազիա) 250.000 (առանց Աբխազիայի) (67,000) [8][9]  Լիբանան 250.000 [8]  Սիրիա 120.000 [10]  ԼՂՀ 142.000 [11]  Արգենտինա 140.000 [12]  Ուկրաինա 130.000 - 400.000 [8]  Լեհաստան 100.000  Հորդանան 5.000-70.000 [13]  Ուզբեկստան 80.000  Կանադա 80.000-100.000 [14]  Թուրքիա 60.000 [15]  Ավստրալիա 60.000  Իսպանիա 50.000  Գերմանիա 50.000-60.000  Բրազիլիա 45.000  Հունաստան 36.000  Թուրքմենստան 30.000  Բուլղարիա 30.000  Իրաք 20.000  Ուրուգվայ 20.000  Մեծ Բրիտանիա 18.000  Մալթա 10.000  Սերբիա 2.000
Լեզու(ներ)
Հայերեն (Արևմտահայերեն և Արևելահայերեն)
Հավատք(ներ)
Հայ Առաքելական եկեղեցի, Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի, Հայ Ավետարանական Եկեղեցի
Բարեկամական էթնիկ խմբեր
Հույներ
Ծագել են
Հայկական լեռնաշխարհում

Հայեր, ազգ, որի մայրենի լեզուն հայերենն է, որը պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին։ Այսօր գոյություն ունեն հայկական 2 պետություններ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։ Հայերը համարվում են բնիկ ազգ Հայկական լեռնաշխարհում։ Հայերի թիվը աշխարհում կազմում է ավելի քան 13 մլն։

Մարդաբանակ գծեր

     Հիմնական հոդված՝ Արմենոիդ ռասա

Հայերը պատկանում են եվրասիական (եվրոպեոիդ) ռասայի արմենոիդ մարդաբանական տիպին։ Հայերը՝ որպես էթնիկական կազմավորում, առաջացել են հնդեվրոպական ընդհանրական լեզվի տրոհման հետևանքով։ Ժամանակակից գիտությունը հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հայրենիքը համարում է Հայկական լեռնաշխարհը, նրան հարակից Հյուսիսային Միջագետքը, Փոքր Ասիայի արևելյան և Իրանական բարձրավանդակի հյուսիսարևմտյան մասերը։ Մարդաբանական ուսումնասիրությունների համաձայն՝ այդ ժամանակաշրջանից Հայկական լեռնաշխարհը բնակեցված է եղել արմենոիդ տիպին պատկանող ցեղերով։ Այդ բնորոշ տիպի կրողը ներկայումս հայ ժողովուրդն է։

Ծագում

Ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ վկայված ավանդության՝ Հայաստան անունը կապվում է առասպելական Հայկ նահապետի անվան հետ, որը հայոց երկրի հիմքն է դրել։ Ներկայումս գիտական շրջաններում ընդունված է հայ ժողովրդի ինքնանվանումը կապել խեթական արձանագրություններում հիշատակվող Հայասա երկրի հետ, որը, ենթադրաբար, զբաղեցրել է Փոքր Հայքի արևելյան մասի և Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի տարածքը։

Ընդունված տեսակետ

     Հիմնական հոդված՝ Հայ ժողովրդի էթնոգենեզ

Հայեր
Հայկական մշակույթ
Ճարտարապետություն · Արվեստ Խոհանոց · Պարարվեստ · Հագուստ Գրականություն · Երաժշտություն  · Պատմություն
Հայկական պետություններ
Հայաստան ·Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն Հայկական սփյուռք Ռուսաստան ·Ֆրանսիա ԱՄՆ ·Իրան ·Վրաստան Ադրբեջան ·Արգենտինա ·Բրազիլիա Լիբանան ·Սիրիա ·Ուկրաինա Լեհաստանում ·Կանադա ·Ավստրալիա Թուրքիա ·Հունաստան ·Կիպրոս
Ենթախմբեր
Համշենցիներ · Չերքեզահայեր
Կրոն
Հայ Առաքելական ·Հայ Կաթողիկե ·Հայ Ավետարանական
Լեզու, ճյուղեր և բարբառներ
Հայերեն. Արևելյան · Արևմտյան · Բարբառներ
Հետապնդումներ
Ցեղասպանություն ·Համիդյան կոտորածներ Ադանայի կոտորած ·Հակահայկականություն
Հայաստան Պորտալ
դ • ք • խ

Նեոլիթյան դարաշրջանից էնեոլիթին (պղնձաքար) անցման ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. V-IV հազարամյակ) հնդեվրոպական ցեղերի մի մասը տեղաշարժվելով՝ Հայկական լեռնաշխարհից ու Փոքր Ասիայից տարածվել են Եվրոպա, Միջին Ասիա ու Հնդկաստան, մյուս մասը (այդ թվում՝ խեթական, հայկական, հունական և իրանական ցեղերը) մնացել են նախահայրենիքի տարածքում։ Այս բոլորը վկայում են հայերի տեղաբնիկության մասին։ Հայկական էթնոսի ձևավորման տնտեսական նախադրյալները ստեղծվել են էնեոլիթի ժամանակաշրջանից։ Այժմ ապացուցված է, որ վաղ անասնապահական և երկրագործական մշակույթների (առանձին հացահատիկային բույսերի և խաղողի տեսակներ, թանկարժեք քարեր, վանակատ (օբսիդիան), պղինձ, երկաթ և այլն) գյուտերը և նրանց մշակման հնագույն կենտրոնները եղել են Հայկական լեռնաշխարհում, որտեղ գերիշխող էին հայկական ցեղերը։ Պղնձի և անագի հանքերի ինտենսիվ մշակմամբ հայկական ցեղերն անցան բրոնզի դարաշրջանին (III-II հազարամյակ)։
Մ.թ.ա. II հազարամյակի վերջին և I հազարամյակի սկզբին Հայկական լեռնաշխարհում բնակվող ցեղերը, որոնք սեպաձև արձանագրություններում հիշատակվում են տարբեր անուններով, արդեն դրսևորվում էին որպես պետ-քաղաքական կազմավորումներ։ Հայերի, որպես ժողովրդի, կազմավորման բարդ և երկարատև ընթացքն ավարտվել է Վանի թագավորության ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. IX-VI դդ), երբ այդ միասնական և կայուն պետականության ներքո Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը հասել են տարածքա-քաղաքական միասնության։ Արդեն մ.թ.ա. VII դ. վերջի և VI դ. սկզբնաղբյուրներում (Հին կտակարանի մի շարք գրքերում, աքեմենյան արձանագրություններում, հին հունական հեղինակների երկերում) Հայկական լեռնաշխարհը ներկայացվում է որպես հայերով բնակեցված միատարր երկիր։ ‌^[փա՞ստ]
Չնայած այն հանգամանքին, որ հեռավոր անցյալում տեղի ունեցած հայ ժողովրդի ձևավորման շատ մանրամասներ անհնարին է լուսաբանել ամբողջությամբ և ստուգապես, ժամանակակից գիտությունը գտնում է, որ հայ ժողովրդի կազմավորումը, անկասկած, տեղի է ունեցել Հայկական լեռնաշխարհում, դրան մասնակցել են զանազան ցեղեր ու ցեղամիություններ, որոնք աստիճանաբար միաձուլվել են մի միասնական ժողովրդի մեջ։ Այդ բարդ գործում առաջատար դեր են խաղացել այն ցեղերը, որոնց լեզուն պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին։ Հետազոտողները (Գ. Ղափանցյան, Ս. Երեմյան, Ե. Ֆոռեր) առանձնացնում են Հայկական լեռնաշխարհում բնակված Հայասա (Խայաշա) ցեղամիությունը, որից, ինչպես ենթադրում են նրանք, ծագում է հայերի ինքնանվանումը՝ հայ (խայ)։ Ըստ Շումմերական արձանագրությունների հայ ազգը եղել է արդեն մ.թ.ա. 21-րդ դարից սկսած։ Շումմերական դիցաբանության գլխավոր Աստվածը եղել է Հայյա, որն էլ՝ ըստ Շումմերների, ստեղծել է հայ ազգը։ Ըստ արձանագրությունների՝ հայերը համարվել են աստվածային ազգ և շումմերները պաշտել են նրանց, սակայն իրականում շումմերները ատել են հայերին, քանի որ վերջիններս հզոր ցեղ էին և շատ խորամանկ։ Ըստ մի արձանագրության՝ շումմերական արքան հրամայում է, որ տաճարի շինության համար գնան և քար բերեն Սուբբուրից (Շումմերներն այդպես էին անվանում Հայաստանը)։ Քարավանը ճանապարհ է ընկնում և իր հետ վերցնում է բազում գանձեր, որպեսզի վճարի քարի դիմաց, սակայն, երբ նրանք հասնում են Հայաստան, հայերն ասում են, որ նրանց բերած ոսկին բավարար չէ այդքան քարին, քանի որ քարը շատ թանկարժեք է և դժվարությամբ է ձեռք բերվում։ Շումմերները վերադառնում են իրենց երկիր, սակայն ճանապարհին ուժասպառ եղած ուղտերից շատերը մահանում են, ինչպես նաև շատ մարդիկ։ Արքան բարկանում է և հրամայում է վերցնել ավելի շատ ոսկի և անհապաղ վերադառնալ Հայաստան առանց հանգստի։ Ճանապարհին նույնպես շատերը զոհվում են, և Հայաստան է հասնում նրանց շատ քիչ մասը։ Հայերն ասում են, որ նրանց ուղտերը չեն կարող այդքան ծանրությունը տանել և նրանց տված ոսկու փոխարեն տալիս են շատ քիչ քանակությամբ քար։ Սուբբուրից բացի շումմերները հայերին անվանում էին Արատտա, որն էլ ըստ երևույթին Արարատ անվան սկզբնաձևն է։ Ըստ շումմերական դիցաբանության՝ Հայյա Աստվածն ուներ 7 որդի և մեկ դուստր։ Դուստրը ամենափոքրն էր, հետևապես՝ ութերորդ երեխան էր։ Հետաքրքրական է այն, որ դստեր անունը Ութթու էր։

Լեզու

«Մեր լեզուն մեր պատմությունն է»։ Յ. Գրիմմ «Հայերի լեզուն՝ հայերենը, ուրույն ճյուղ է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքում»,-գրել է գերմանացի լեզվաբան-հայագետ Հ. Հյուբշմանը «Հայերենի տեղը հնդեվրոպական լեզուների մեջ»(1875թ.) հոդվածում։^[16] Հնագույն հայկական մատենագրական երկերում գրի են առնվել ոչ միայն ժամանակի գրական հայերենն ու ժողովրդական խոսվածքի նմուշներ,այլև բանավոր գրականության այնպիսի պատառիկներ,որոնցում մասնագետները տեսնում են հայոց լեզվի ավելի վաղ շրջանի մասունքներ։ լեզվաբան արևելագետ Վ. Վ. Իվանովը «Վահագնի ծնունդը» բանաստեղծական պատառիկի մեջ հայտնաբերել է նախագրային հայերենի իրողություններ։^[17]

Կրոն

     Հիմնական հոդվածներ՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցի, Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի և Հայ Ավետարանական Եկեղեցի

Հայերը քրիստոնյաներ են։ Քրիստոնեությունը Հայաստան մուտք է գործել I-III դդ., 301 թ-ին այն հռչակվել է պետական կրոն։ Մինչ այդ նրանք եղել են հեթանոս։ Որոշ հայեր դավանում են կաթոլիկություն, բողոքականություն, ինչպես նաև հեթանոսություն, մահմեդականություն։

Թվաքանակ

 

Ներկայումս աշխարհում հայերի ընդհանուր թվաքանակն ավելի քան 13 մլն է։ Հայերը կազմում են Հայաստանի Հանրապետության (3, 2 մլն) և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (141 հզ) բնակչության գերակշռող մասը։ Պատմական ճակատագրի բերումով, վաղ միջնադարից սկսած հայերը ստիպված լքել են հայրենիքը։ Աշխարհի բոլոր ծագերում հիմնվել են հայ գաղութներ, որոնք պատմական իրադարձությունների բերումով կամ նվազել են, կամ ստվարացել։ Ցայսօր շարունակվում է հայերի տեղաշարժն աշխարհում։
Ներկայումս հայերի խոշոր համայնքներ կան Ռուսաստանում (շուրջ 2, 3 մլն), ԱՄՆ-ում (շուրջ 1, 5 մլն), Վրաստանում (350 հզ), Ֆրանսիայում (900 հզ), Իրանում (շուրջ 120 հզ), Սիրիայում (մոտ 150 հզ), Լիբանանում (մոտ 250 հզ), Արգենտինայում (135 հզ), Կանադայում (մոտ 100 հզ), Թուրքիայում (75-80 հզ)։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում ստվարացել են հայ համայնքներն Ուզբեկստանում (75 հզ), Ուկրաինայում (մոտ 130 հզ), Ավստրալիայում (60 հզ), Բրազիլիայում (շուրջ 40-45 հզ), Գերմանիայում (50-60 հզ), Իսպանիայում (50 հզ), Մեծ Բրիտանիայում (շուրջ 20 հզ), Բուլղարիայում (շուրջ 30 հզ), Ռումինիայում (շուրջ 3 հզ), Հունաստանում (շուրջ 35 հզ), Եգիպտոսում (շուրջ 9 հզ), Կիպրոսում (մոտ 4 հզ), Նոր Զելանդիայում (շուրջ 1 հզ),, Ուրուգվայում (շուրջ 19 հզ), Վենեսուելայում (շուրջ 4 հզ), Շվեդիայում (շուրջ 8 հզ), Շվեյցարիայում (շուրջ 7 հզ), Քուվեյթում (շուրջ 5 հզ), Արաբական Միացյալ Էմիրություններում (շուրջ 3 հզ), Իտալիայում (3 հզ), Հոլանդիայում (շուրջ 7 հզ), Եթովպիայում (շուրջ 1 հարյուր), և այլ երկրներում։